چطور انتقاد کنیم؟

هر فرد در طول حیات خود ممکن است بارها توسط عده‌ای مورد ارزیابی قرار بگیرد. همواره عده زیادی را دیده‌ام که می‌گویند مبادا انتقاد کنید و انتقاد بسیار ناپسند است. اما من انتقاد را با این مفهوم بررسی نمی‌کنم. چرا که امروزه به عنوان یک موضوع مهم در ارتباطاتمان خود را نشان می‌دهد. بسیاری از رفتارهای درست اکنون من، آثار انتقادهای درست دیگران در گذشته است که به من هدیه داده‌اند. باید بدانیم که هدف اصلی یک منتقد از نقد همان هدفی است که یک پزشک در معاینه بیمار دنبال می کند. اما هنوز هم متاسفانه به دلیل عدم شناخت کافی از این موضوع، گاهی انتقادها به شکل مخرب صورت می‌گیرد و ارتباط را به قتل می‌رساند. جالب اینجاست عده‌ای از ما موضوع عیب جویی را با انتقاد یکی می‌دانیم و این در حالی است منشا عیب جویی حسادت و انتقام جویی (اشاره به ضرب المثل: زدی ضربتی، ضربتی نوش کن)، خود خواهی و حتی گاهی پلیدی نفس است و شخص عیب جو به دنبال در هم شکستن شخصیت طرف مقابل، تخریب شخصی و آزاردهی است و این در حالی است که منشا انتقاد از نوع دوستی، عواطف ایمانی و انسان دوستانه است و هدف منتقد به رشد رساندن طرف مقابل، نشان دادن زشتی از زیبایی و رو به کمال بردن شخص مورد انتقاد است.

همواره عقیده دارم اگر کسی از ما انتقاد می‌کند جدای از اینکه سازنده یا مخرب باشد واقعاً او تنها کسی بوده که بیشترین دقت را به اعمال ما دارد و وقتش را اختصاص داده است؛ پس به او احترام بگذاریم و فراموش نکنیم که معمولا کسی را مورد انتقاد قرار می‌دهند که دارای اهمیت وجودی است.

بنا به تصریح قرآن کریم انسان با وجود نفس اماره، همیشه در معرض لغزش قرار می‌گیرد. گاهی این خطاها به گونه‌ای هستند که دیگران بیشتر از خود انسان متوجه آن‌ها می‌شوند و چنانچه انسان هراز چند گاه در مسیر زندگی، خود را از زاویه دید دیگران ببیند، بهتر به لغزش‌های احتمالی خود پی می‌برد و اگر به فکر سعادت خویش باشد، بهتر می‌تواند به اصلاح خود بپردازد. فراموش نکنیم که هدف از انتقاد تنها برشمردن کاستی‌ها و عیب‌ها نیست، بلکه پیدا کردن راه‌های درمان برای دردهای موجود و رهایی از بحران و آشفتگی است.

مهم‌ترین هدف در نقد و انتقاد اصلاح کردن است. انتقاد زمانی ارزش دارد که به وسیله آن بتوانیم گفتار و رفتار کسی را اصلاح کنیم. انتقاد شنیدن ذاتاً تلخ و گزنده است و مانند داروی تلخی است که به مذاق شخص ناگوار و از طرف دیگر لازم و ضروری است. اما اصلاً به معنای انتقام نیست. همواره من عده‌ای را می‌بینم که می‌گویند اگر فلان حرف را به فلانی نزنم حالم خراب می‌شود و اگر بزنم دلم خنک می‌شود. مراقب آفت انتقام باشیم. ما فقط وقتی کسی را مورد نقد قرار می‌دهیم که بخواهیم در جهت رشد و اصلاح آن شخص قدم برداریم. عده‌ای  عقیده دارند که ما حق انتقاد کردن را نداریم چون باعث می‌شود احترام دو طرف از بین برود و افراد از هم دوری کنند؛ اما من معتقد هستم که ما فقط وقتی حق انتقاد کردن را نداریم که غیر اصولی دیگران را مورد ارزیابی قرار دهیم و در رشد و اصلاحشان قدم اشتباهی را برداریم و اصطلاحاً به جای اینکه در رشد و به کمال رساندن افراد به آن‌ها کمک کنیم، به عیب جویی بپردازیم. مثلا اینکه بدون در نظر گرفتن ویژگی‌های خوب شخص یا در جمعی مقابل خانواده و دوستانش و یا اینکه زمانی که شخص حال خوبی را ندارد یا با لحنی تند و خشک شروع کنیم به ارزیابی، مسلم است که حال بدی را به آن شخص منتقل می‌کند. انتقاد وسیله‌ای است برای تشویق و افزایش رشد فردی و روابط اجتماعی، که باید در فضای صمیمانه و آرام و به دور از هرگونه مقصود شخصی مورد استفاده قرار گیرد.

نقد و انتقاد صحیح به این دلیل بسیار مورد تأکید است که اگر شاخص‌ترین ویژگی انسان که فکر کردن او بنامیم، بدون شک یکی از بهترین لوازم برای رشد و شکوفایی، نقد است. اما هرگز نباید فراموش کنیم که انتقاد وسیله‌ای نیست که باعث برتری و تکبر ما نسبت به دیگران باشد. بلکه چون می‌خواهیم خودمان هم در آرامش روانی و امنیت اجتماعی زندگی کنیم، به دنبال رشد دیگران هم هستیم و بهترین هدیه در این مواقع به افرادی که با ما در ارتباط هستند این است که روحیه نقد پذیری را در خودمان افزایش دهیم. پس باید به دنبال انتقاد سازنده باشیم.

امام صادق (ع) می فرمایند: بهترین دوستان من کسانی هستند که عیب ها و نواقص من را به من هدیه دهند و این در حالی است که ما می دانیم ائمه اطهار علیهم السلام معصوم بوده اند و یک انسان کامل به شمار می‌آیند اما با این وجود برکت وجودی خودشان را در این مسئله می‌دانستند که اگرجایی نیاز بود دیگران اننتقاد کنند.

برخی از مهم‌ترین آثار نقد صحیح این است که:

• کمک به افراد برای رفع کردن عیوب و به کمال رسیدن آن‌ها
• اصلاح امنیت اجتماعی و روحی جامعه
• نقد آینه‌ای است که ما را به خودمان نشان می دهد. با نقد می‌توانیم حتی از عیوب خودمان هم آگاه شویم.
• با نقد می‌توان به محبت و خیرخواهی رسید. شاید در ابتدا تلخ به نظر برسد اما زمانی که بپذیریم باید اصلاح شویم انس و الفت بین قلب‌هایمان بیشتر خواهد شد و اتفاقاً افرادی که ما را مورد نقد قرار داده‌اند را ناجی تلقی می‌کنیم.

برای اینکه انتقادمان سازنده باشد و از آن حس خشنودی کنیم، باید به دو  پرسش کلیدی پاسخ دهیم.

به هنگام انتقاد چه بگوییم؟ و چگونه بگوییم؟

یک انتقاد صحیح باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد. من به این نوع انتقاد کردن، انتقاد ساندویچی می‌گویم:

1. قبل از بیان هرگونه انتقادی، ابتدا اندکی از خصوصیات مثبت شخص مقابل را بگوییم.
2. حتما از او بپرسیم آیا زمان برای اینکه نکاتی را به او بگوییم، دارد یا خیر؟ شاید واقعا در شرایط مناسبی نباشد.
3. از عبارت “نظر شخصی من این است” حتما استفاده کنیم.
4. اطمینان حاصل کنیم که اعمال و رفتاری که مورد نقد قرار می‌دهیم، قابل تغییر است، در غیر این صورت نیازی به انتقاد نیست.
5. فقط در مورد یک ویژگی در هربار نقد سازنده را ارائه دهیم.
6. برای اینکه مخاطب مطمئن شود انتقاد ما برای رشد و صلاح او است، نه برای تضعیف او و برتری خودمان، چنانچه خاطره یا اشتباهی شبیه همین را برای خودمان اتفاق افتاده می‌توانیم برای او مختصراً توضیح دهیم.
7. هرگز با لحن تند و خشک و با صدای بلند و قیافه حق به جانب یا اخم کردن و گره کردن دست با مخاطب در این شرایط گفتگو نکنیم.
8. از واژه های سمی: همیشه، هرگز، همه وقت، هرجا و… به شدت پرهیز کنیم.
9. از عذرخواهی پرهیز کنیم. چون باعث می‌شود مخاطب فکر کند ما دچار تردید هستیم و به گفته هایمان ایمان کافی نداریم.
10. خطا و اشتباه مخاطب را به هیچ عنوان به طور مستقیم عنوان نکنیم، بهتر است به او پیشنهاد دهیم.
11. هرگز مخاطب را با کسی دیگر مقایسه نکنیم. هر انسانی ویژگی‌های مخصوص به خودش را دارد و هیچ زمانی در هیچ جای کتاب‌های تاریخ و حتی کتاب مقدس قرآن کریم ذکر نشده که ما شما را در ویژگی‌های شخصیتی یکسان آفریدیم. بدانیم که با مقایسه کردن انسان ها، غرور، قدرت و استعدادهای آن‌ها را زیر سوال می‌بریم.
12. واضح و شمرده سخن بگوییم، طوری که مخاطب دلیل توضیح دادن ما را دقیقا متوجه شود.
13. هنگام انتقاد کردن بر اعصاب و احسایات خودمان مسلط باشیم.
14. به شخصی که او را مورد انتقاد قرار داده ایم، فرصتی برای جبران کردن بدهیم.
15. پس از نقد، روابط ارزشمندمان را تخریب نکنیم و حتی اگر کسی ما را مورد نقد قرار داد از او ناراحت نشویم چرا که اگر رفتار اشتباهی از ما سر زده که مورد نقد قرار گرفته‌ایم، راه حلش جبران است و اگر مرتکب رفتار اشتباهی نشده ایم، پس فقط بیشتر برای رشدمان فکر می‌کنیم.
16. هرگز در بین افراد دیگر یک شخص را مورد نقد قرار ندهیم، چرا که ممکن است عزت نفس شخص مقابل را هدف بگیریم و باعث بروز ناراحتی و حس ناخوشایند در او شویم.
17. مراقب باشیم که مبادا به جای نقد کردن، شخص را محکوم کنیم. دیل کارنگی نویسنده کتاب معروف آیین سخنرانی می‌گوید: انسان ها همان قدر که تشنه محبت هستند از توبیخ و تحقیر شدن وحشت دارند.
18. در آخر حتما از او تشکر کنیم که زمان خود را به ما اختصاص داده است.

سه نکته همواره مهمی که در بحث انتقاد وجود دارد این است که

• واقعا نیاز نیست انتقاد کنیم. بلکه انتقادمان را به شکل پیشنهاد، به مخاطب هدیه دهیم.
• به جای اینکه بخواهیم انتقاد کنیم، از او سوال بپرسیم.
• فقط زمانی انتقاد کنیم که هیچ راه بهتری را نیابیم.

سه نکته بالا هر کدام خود به نوعی تمرین هستند تا یاد بگیریم کمتر انتقاد کنیم، بیشتر سوال بپرسیم و بهتر پیشنهاداتمان را هدیه دهیم. یکی از مسئله‌های مهمی که در موضوع انتقاد باید به آن بپردازیم این است که نباید فراموش کنیم که افراد با توجه به دید خودشان از ما انتقاد می‌کنند و ممکن است شخص مقابل ما واقعا از اصلاح الگوی ما بی‌خبر باشد. تمام تلاشمان را بکنیم که در مواقعی که دیگران از ما انتقاد می‌کنند در مرحله اول، فقط یک شنونده باشیم و سعی به توضیح نداشته باشیم. پس از پایان یافتن صحبت های آن شخص، راه کارهایی وجود دارد که در ادامه به آن ها می پردازم.

بناربراین اگر کسی از ما انتقاد کند چه رفتاری را باید از خودمان بروز دهیم؟

همیشه اوضاع رفتار و گفتار ما مساعد نیست و ممکن است مورد نقد دیگران قرار بگیریم. در این مواقع بهتر است چند مورد زیر را انجام دهیم:

1. ابتدا خوب به صحبت‌های مخاطب گوش دهیم و هیچ توضیح و توجیهی را ارائه ندهیم.
2. سپس از اینکه به ما توجه داشته حتما تشکر کنیم. مثل اینکه ممنونم که این مساله برایتان مهم واقع شده است.
3. در مرحله سوم، بابت رفتار یا گفتار خودمان ابراز تاسف کنیم. مثل اینکه متاسفم اگر با صدای بلند با شما صحبت کردم.
4. چنانچه می‌توانیم دلیل ارائه دهیم اگر واقعا دلیلی برای کارمان داشته‌ایم یا اینکه اگر دقیق متوجه نشده‌ایم سوال بپرسیم؟ مثل اینکه اگر من با صدای بلند صحبت کردن چون فکر میکردم صدای بوق ماشین‌ها اجازه نمی‌دهد که صدای من را به خوبی بشنوید. یا اینکه منظورتان این است که صدای بلند من از روی خشونت بوده است؟
5. وقتی از ما انتقاد می‌کنند سریع از کوره در نرویم و اطمینان داشته باشیم با انتقاد پذیری قرار نیست چیز مهمی را از دست بدهیم.
6. از شخصی که ما را مورد انتقاد قرار داده است سوال بپرسیم. مثلا اینکه آیا با این انتقاد شما، می‌شود مشکل را حل کرد؟
7. در اخر هم پس از تشکر، جبران کنیم یا توضیحی قابل قبول را ارائه دهیم.

انتقاد از دیگران اگر هوشمندانه صورت گیرد می‌تواند به آرامش روحی و روانی ارتباط‌ها و جوامع بشری کمک قابل توجهی نماید. فراموش نکنیم اگر کوتاهی در رفتار دیگران است که خودشان ممکن است از آن بی‌خبر باشند، شاید ما هم مرتکب کوتاهی‌ها و رفتارهای اشتباهی بشویم که خودمان نسبت به آن‌ها بی‌توجه باشیم؛ پس با روحیه‌ای سرشار از رشد و نشاط به نقد و برسی خودمان بپردازیم و به دیگران هم با نقدهای سازنده‌مان کمک نماییم. این باعث می‌شود بتوانیم نقشه زندگیمان را خودمان مهندسی کنیم.

در این مقاله از سایت خانه فرایش فردا به چطور انتقاد کنیم؟ به هنگام انتقاد چه بگوییم؟ و چگونه بگوییم؟ صحبت کردیم. لطفا نظرات و پیشنهادات خودتون رو برامون کامنت کنید و اینکه اگه تجربه ای در این حوزه دارین خوشحال میشیم که با ما به اشتراک بزارید.